Aby mówić o odpowiedzialności w aspekcie prawnym za stosowanie hejtu w Internecie, należy przede wszystkim ustalić, czym jest hejt. Hejt to spolszczone angielskie słowo „hate”, które oznacza nienawiść. Według słownika języka polskiego, hejt jest to obraźliwy i zwykle agresywny komentarz internetowy lub mówienie w sposób wrogi i agresywny na jakiś temat lub o jakiejś osobie.

Oczywiście, Konstytucja gwarantuje nam prawo do wolności słowa, a więc i możliwość publicznego wyrażania swoich poglądów. Dlatego też, nie każda wypowiedź o negatywnym wydźwięku czy bardziej dosadnej formie stanowić będzie od razu hejt.

Czym hejt nie jest? Krytyka jest oceną zawierającą argumenty, służącą polemice, wyrażeniu opinii, a także zmianie czyjegoś zdania. Krytyka ma na celu przedstawienie swojego zdania na określony temat, w sposób kulturalny; nie odnosi się do kwestii personalnych.

Wbrew pozorom w niektórych przypadkach trudno jest odróżnić krytykę, od hejtu. Jednakże zawsze warto, przed kliknięciem „dodaj komentarz” zastanowić się, czy nasz komentarz:

- odnosi się do cech fizycznych, umysłowych danej osoby; czy odnosi się do jej pochodzenia, wiary, orientacji seksualnej lub innych elementów związanych z daną osobą i cechami ją opisującymi;

- zawiera słowa powszechnie uznawane za wulgarne.

Jeżeli tak, to być może projektowany komentarz nie jest krytyką, a właśnie hejtem. Przy czym zaznaczyć należy, że nie jest to przepis na stworzenie „bezpiecznego komentarza”, ale pewna sugestia, która w dużej mierze może wyeliminować niewłaściwą treść.

Stwierdzenie, które ma poparcie w rzeczywistości, w obiektywnych dowodach, nie jest kłamstwem, nie łamie zasad współżycia społecznego, nie zawiera obraźliwych czy wulgarnych zwrotów nie sposób nazwać hejtem. Przy czym istotny jest kontekst wypowiedzi i okoliczności mu towarzyszące; albowiem ten nawet z pozoru niewinny komentarz można zaklasyfikować do hejtu, w określonej, zindywidualizowanej rzeczywistości.

Warto wiedzieć, że obecnie, ze względu na rosnącą popularność zjawiska, coraz częściej przypadki hejterstwa i mowy nienawiści wypełniają znamiona przestępstw i są przedmiotem postępowań karnych (ale też cywilnych).

Nie ma jednak czynu przestępnego literalnie wskazującego, że określone zachowanie jest hejtem. Jest to nomenklatura, która nie weszła do kodeksu karnego czy kodeksu wykroczeń, co nie znaczy, że czyny, które są określamy mianem hejtu nie są penalizowane.

Hejterzy w Internecie czują się anonimowi; jest to anonimowość pozorna, albowiem organy ścigania i sądowe coraz sprawniej uzyskują dane niezbędne do namierzenia autora określonego komentarza.

Odpowiedzialność karna.

Hejt może przybierać różne postacie, które w naszym porządku prawnym zostaną zinterpretowane jako następujące czyny:

- zniesławienie - art. 212 kk

- zniewaga – art. 216 kk

- groźba z powodu dyskryminacji – art. 119 kk

- groźba karalna – art. 190 kk

- uporczywe nękanie, tzw. „stalking” – art. 190a kk

- zmuszenie groźbą innej osoby do określonego działania – art. 191 kk

- fałszywe oskarżenia – art. 234 kk

- nawoływanie i pochwalenie przestępstwa – art. 255 kk

- nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowych – art. 256 kk

- publiczna zniewaga z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej lub z powodu bezwyznaniowości – art. 257 kk

- złośliwe niepokojenie – art. 107 kw

Czy faktycznie sąd zajmuje się takimi sprawami? Oczywiście, że tak. Przykładem niech będzie krótki wykaz spraw zakończonych wyrokami, za wyżej wskazane czyny, które popełnione zostały w przestrzeni internetowej.

- W 2016r. w Sądzie Rejonowym w Lublinie zapadł wyrok wobec kobiety nawołującej do nienawiści oraz zniewagi na tle rasowym i narodowościowym.

- W 2017r. w Sądzie Rejonowym we Wrocławiu - Śródmieście zapadł wyrok wobec mężczyzny, który na Facebooku wychwalił podłożenie ładunku wybuchowego w autobusie we Wrocławiu;

- W 2018r. w Sądzie Apelacyjnym w Gdańsku zapadł wyrok przeciwko kobiecie za nawoływanie do popełnienia czynu z art. 119 kk.

- W 2019r. w Sądzie Rejonowym w Gorzowie zapadł wyrok dla mężczyzny, który pochwalał zabójstwo Pawła Adamowicza oraz nawoływanie do zabójstwa określonych polityków.

- W 2020r. w Sądzie Rejonowym w Tychach zapadł wyrok wobec mężczyzny, który nawoływał do nienawiści na tle różnic narodowych pod postem na Facebooku.

- W 2020r. w Sądzie Rejonowym w Sokółce zapadł wyrok wobec mężczyzny, który za pośrednictwem portalu internetowego Facebook znieważył grupę ludności pochodzenia marokańskiego.

- W 2020r. w Sądzie Rejonowym w dla Łodzi-Widzewa w Łodzi zapadł wyrok wobec mężczyzny, który między innymi podszywał się pod pokrzywdzonego – poprzez zakładanie profili na portalach internetowych, wykorzystał dane osobowe oraz jego wizerunek fotograficzny;

- W 2020r. w Sądzie Okręgowym we Wrocławiu zapadł wyrok skazujący mężczyznę, za pochwalenie zabijania dzieci „wrogów” oraz znieważanie grupy ludności z powodu przynależności rasowe.

- W 2021r. w Sądzie Rejonowym w Bełchatowie zapadł wyrok skazujący mężczyznę, który publiczne nawoływał do popełnienia przestępstwa.

W kontekście działań w Internecie warto podkreślić, co również wynika, z powyższego zestawienia, że hejt w Internecie – co do zasady - klasyfikuje się jako czyn w miejscu publicznym. Rozstrzygał tę kwestię Sąd Najwyższy w 2018r.

Poniżej wyciąg z kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń, w zakresie ujętych wyżej czynów karalnych:

 Warto zwrócić uwagę na formę ścigania danego przestępstwa i wykroczenia.

Rozróżniamy bowiem:

a) postępowanie publicznoskargowe – postępowanie wówczas jest wszczynane i prowadzone przez organy ścigania (najczęściej policję lub prokuraturę). Organy rozpoczynają postępowanie w momencie, gdy powezmą informację o popełnieniu przestępstwa. Wówczas same wszczynają postępowanie, zbierają dowody oraz składają i popierają akt oskarżenia przed sądem. W ramach tego postępowania rozróżniamy dwa tryby postępowań:

- ścigane z urzędu - gdy organ podejmuje czynności po powzięciu informacji o przestępstwie (np.: 257 kk) oraz

- ścigane na wniosek - aby organ zainicjował postępowanie, musi być złożony wniosek o ściganie (np.: 190 kk);

b) postępowanie prywatnoskargowe – to postępowanie, co do zasady nie jest prowadzone przez organy ścigania. Pokrzywdzony musi przez cały tok procesu sądowego czynnie popierać prywatny akt oskarżenia, to pokrzywdzony jest zobligowany wykazać, że doszło do popełnienia czynu przez oskarżonego (np.: 216 kk).

A co z hejtem stosowanym przez osoby niepełnoletnie?

Niestety,  autorami hejterskich komentarzy (wpisów) często bywają młodzi, a nawet bardzo młodzi ludzie. Ich wiek, nie powoduje że nie ponoszą konsekwencji; bywają one jednak nieco inne, aniżeli te które mogą być stosowane wobec osób pełnoletnich.

Zasady odpowiedzialności karnej ujęte są w kodeksie karnym, który wskazuje, że osoby, które nie ukończyły 17 roku życia nie odpowiadają za popełnione przestępstwo (za wyjątkiem ciężkich przestępstw). Osoby poniżej 17 lat odpowiadać będą na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

W zależności od wieku nieletniego hejtera, zróżnicowana jest jego odpowiedzialność, i tak:

- zachowanie nieletniego między 13 a 17 rokiem życia sąd może potraktować jako przejaw demoralizacji i zastosować środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich;

- natomiast wobec nieletniego między 17 a 18 rokiem życia stosuje się już kodeks karny. Sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Jakie konsekwencje przewiduje ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich?

Wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym; kara może być orzeczona tylko w wypadkach prawem przewidzianych, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

Sąd rodzinny może:

1) udzielić upomnienia;

2) zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia;

3) ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;

4) ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego;

5) zastosować nadzór kuratora;

6) skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;

7) orzec zakaz prowadzenia pojazdów;

8) orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego;

9) orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim;

10) orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym;

11) zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej.

Gdzie i komu zgłaszać hejt?

Zgodnie z powyżej przedstawionym rozróżnieniem postępowań karnych (publicznoskargowe, prywatnoskargowe), jeżeli dysponujemy materiałem potwierdzającym hejt w Internecie należy zabezpieczyć dane (screen, nagranie) i przekazać materiał na komisariat policji, która przejmie prowadzenia postępowania. W przypadku, gdy hejt ma formę czynu zabronionego ściganego z oskarżenia prywatnego, na pokrzywdzonym ciąży obowiązek zebrania dowodów i sporządzenia prywatnego aktu oskarżenia, który zostanie skierowany do sądu.

W przypadku osób nieletnich, zasadnym jest zgłoszenie hejtu w szkole, a nawet do ośrodka pomocy społecznej. Oba podmioty mają możliwość zgłoszenia stwierdzonego incydentu do sądu.  Niewątpliwie osoby nieletnie powinny zgłosić rodzicom, bez względu na to czy spostrzegły hejt wobec innych osób, czy same jego doświadczają.

Warto wiedzieć, że zjawisko hejtu w Internecie jest monitorowane. Istnieje kilka ogólnopolskich podmiotów (fundacji, stowarzyszeń), które zajmują się tym problemem i zachęcają do zgłaszania przejawów hejtu, najczęściej w wybranym przez siebie obszarze (np.: mniejszości narodowe).

Istnieją strony internetowe, portale czy grupy, gdzie można zgłaszać przejawy hejtu, i tak funkcjonuje:

- hejtstop.pl

- omzrik.pl

- dyzurnet.pl

- nigdywiecej.org

Portal społecznościowy Facebook ma możliwość zgłaszania treści „nieodpowiednich” administracji i to zarówno w kontekście strony, grupy, postu czy komentarza.

To nie wszystko – odpowiedzialność cywilna.

Zgodnie z art. 24 kodeksu cywilnego: ten, kogo dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w Kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych

A zatem, osoba, która stała się ofiarą hejtu, gdy jej  dobro osobiste zostało zagrożone bądź naruszone może na drodze cywilnej żądać:

- zaniechania działania, które narusza dobra osobiste takiej osoby – np.: usunięcia komentarza, wpisu, artykułu;

- usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego – np.: sprostowania opublikowanych treści, informacji; opublikowania przeprosin;

- zadośćuczynienia;

- zapłaty określonej sumy pieniężnej na wybrany cel społeczny;

- odszkodowania.

Czym są dobra osobiste?

Dobrami osobistymi są powszechnie uznane w społeczeństwie wartości niemajątkowe związane ściśle z osobą człowieka i będące przejawami godności osoby ludzkiej, obejmujące przede wszystkim integralność fizyczną i psychiczną oraz indywidualność człowieka. [E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 10, Warszawa 2021].

Dobra osobiste człowieka wymienione są w art. 23 kodeksu cywilnego, są to w szczególności: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

Gdzie zainicjować sprawę cywilną o ochronę dóbr osobistych?

„Osoba dochodząca ochrony dobra osobistego może, na podstawie art. 35 k.p.c., wytoczyć powództwo przed sąd, w którego okręgu działał sprawca, lub przed sąd, w którego okręgu to działanie spowodowało zagrożenie lub naruszenie dobra osobistego.” Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2017 r. III CZP 91/17

Warto wiedzieć, że nawet gdy dany czyn nie wypełnia znamiona przestępstwa, to automatycznie nie oznacza, że nie naruszył lub zagroził naszemu dobru osobistemu. Postępowanie karne i cywilne toczą się niezależnie. Jednakże, ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym.

Niniejsza publikacja nie stanowi wiążącej porady prawnej, albowiem takowa winna być dostosowana do indywidualnego stanu faktycznego.

Adwokat Kinga Michalczyk

21 sierpnia 2021r.

Sfinansowano ze środków otrzymanych z Powiatu Cieszyńskiego pochodzących z budżetu państwa.